Að stjórna hraða ökutækis með því að vísa til hraðamælis bíls er eðlilegt fyrir hvaða ökumann sem er. Raunar, án hraðamælisins væri ómögulegt að aka á vegum án þess að brjóta hámarkshraða. Svo hvar átti þessi mikilvægi mælikvarði upptök sín?
Uppruni hraðamælisins
Hraðamælirinn er mælir sem fylgist með og sýnir samstundis hraða ökutækis. Fyrsta einkaleyfi á hraðamæli var frá þýska verkfræðingnum Otto Schulze árið 1902 og varð staðalbúnaður í flestum farartækjum frá því um 1910 og eftir það. Upprunalegu vélrænu hraðamælarnir notuðu meginreglur segulmagns með barka sem sneri segli sem var með jafnvægi kopar- eða álbolla (kallaður hraðabolli) festur á enda barkans með áfestum vísi. Þegar segullinn snerist nálægt bollanum framkallaði breytilegt segulsvið í bolla sem ekki er úr járni, sem síðan framleiðir annað segulsvið.
Áhrifin eru þau að segullinn beitir togi á bollann, og snýr hnonum, og þar með hraðamælisvísunum, í þá átt sem hann snýst án vélrænnar tengingar á milli þeirra. Teljararnir voru knúnir áfram með gírbúnaði sem tengdist snúningi gírkassa ökutækisins.
Nútímahraðamælar eru aðallega rafrænir með snúningsskynjara sem er festur í gírkassanum sem gefur röð rafrænna púlsa sem samsvara tíðni snúningshraða drifskaftsins og þar með hraða ökutækisins. Púlsunum er breytt í hraða með tölvu og sýnir hraðann á rafstýrðri nál í hliðrænum mæli eða á stafrænum skjá.
Charles Babbage er talinn hafa búið til fyrstu gerð hraðamælis, sem var settur á eimreiðar járnbrauta.
Rafmagnshraðamælirinn var fundinn upp af Króatanum Josip Beluši? árið 1888 og var upphaflega kallaður „velocimeter“ eða „hraðamælir“.
Fyrstu hraðaksturssekt heims fékk Walter Arnold í Paddock Wood, Kent á Englandi, 28. janúar 1896. Arnold ók í gegnum bæinn á fjórföldum hámarkshraða og fimm mílna eftirför hófst áður en hann var loksins stöðvaður af lögreglumanni, eða „Bobby“ á reiðhjóli sem stöðvaði hann fyrir að hafa farið á um 13 km/kkst hraða – og án tilskilinnar fylgdar aðila sem veifaði fána.
En það er ekki hægt að kenna Arnold um. Enda var hraðamælirinn ekki einu sinni fundinn upp þegar hann var kallaður fyrir rétt og sektaður um skilding.
Inneign fyrir fyrsta hraðamæli fyrir bíla fékk A.P. Warner hjá Warner Electric Company, sem aðlagaði vélbúnað sem mældi hraða iðnaðarskurðarverkfæra. Oldsmobile Curved Dash Runabout bíllinn frá 1901 var fyrsta ökutækið sem var búið hraðamæli, en ári síðar fékk þýski verkfræðingurinn Otto Schulze einkaleyfi á tæki til að mæla hraða ökutækis í rauntíma.
Shulze-einkaleyfishraðamælirinn treysti á hvirfilstraum sem myndaður er af segli til að sýna snúningshraða hjólanna (eða oftar frá gírkassanum) yfir í skífu á mælaborðinu. Sveigjanlegur barki er festur við tannhjól í gírkasanum á öðrum endanum og er fastur segull festur, um annan gír, í hinum. Þessi segull situr inni í „hraðabolla“ sem er festur við nál á hraðamælinum. Þegar segullinn snýst myndar hann segulsvið snúnings sem aftur á móti snýr hraðabollanum og áfasta nál hans í sömu átt og segulsviðið – án fastrar tengingar. Snjallt!
Um tíma var meira að segja kveðið á um að ökutæki væru með einn hraðamæli sem ökumaður gæti séð og annan, stærri, sem væri sýnilegur lögreglu. Sem betur fer, þegar hraðatakmarkanir voru hækkaðar, varð þessi frekar fáránlega hugmynd að engu.
Árið 1910 voru hraðamælir staðalbúnaður og hringstraumshraðinn varð áfram eini raunhæfi kosturinn þar til á níunda áratugnum. Aðrar tilraunir voru gerðar með miðflóttaafli og loftbollum sem snúast (ágæt tilraun hjá Nikola Tesla), en engin var eins áreiðanleg þar til rafeindastýrður hraðamælir var fundinn upp.
